Ովքե՞ր են համշենահայերը. Թուրքագետի պարզաբանումը

Օրերս Ռուսաստանի հայերի «Երկրամաս» թերթը գրել է, որ Ղրղըզստանում ապրող համշենահայերի 200 ընտանիք ցանկություն է հայտնել բնակություն հաստատել ԼՂՀ-ում։ Tert.am-ը համշենահայերի խնդրի շուրջ զրուցել է թուրքագետ Ռուբեն Մելքոնյանի հետ:

Ըստ նրա՝ այսօր Թուրքիայում կա մոտ 150 հազար համշենահայ. նրանց 40 հազարը պահպանում է ազգային ինքնագիտակցությունը, յուրահատուկ հայկական բարբառը, շատ մինչքրիստոնեական և քրիստոնեական սովորույթներ:
Մելքոնյանի խոսքով՝ մի քանի անգամ համշենահայերը Խորհրդային կամ անկախ Հայաստան վերադառնալու պատրաստակամություն են հայտնել, սակայն ոչ ճիշտ քաղաքականության պատճառով հերթական անգամ վատնվել է նրանց վերադարձնելու և վերաինտեգրելու հնարավորությունը։

«Համշենահայերի վերադարձի ծրագիրը լուրջ, իրատեսական ծրագիր էր. մարդիկ եկել էին Հայաստան, ուսումնասիրել, թե որ տարածաշրջաններն են, որ խիտ բնակեցված չեն և հարմար են իրենց համար (նրանք հիմնականում անասնապահությամբ են զբաղվում, և նրանց անհրաժեշտ են լեռնային շրջաններ, արոտավայրեր)։ Սակայն չի եղել համապատասխան պետական մոտեցում, և ծրագիրը խափանվել է»,- ասաց թուրքագետը։

Նա խուսափեց ճշգրիտ նշել Հայաստան վերադառնալ ցանկացողների թիվը, քանի որ այն «պարուրված է փակ խորհրդավորությամբ», սակայն, ըստ նրա, ամենայն հավանականությամբ՝ առաջին ծրագիրը 700-800 հոգու համար է նախատեսված եղել։

Ըստ Մելքոնյանի՝ ոմանք խոսում են Թուրքիայում ապրող շուրջ 1.5 մլն համշենահայերի մասին, սակայն դա այդքան էլ իրական չէ՝ նրանք մոտ 150 հազար են։ Նա համշենահայերին դասակարգեց ըստ երեք խմբի. «Առաջինն արևելյան խումբն է, որոնք չնայած ընդունել են իսլամ, բայց մինչ օրս ապրելով Թուրքիայում՝ պահպանել են հայերեն բարբառը։ Ընդ որում, համշենի բարբառի մեջ կան գրաբարյան շերտեր, որ նույնիսկ մեր գրական լեզվում չեն պահպանվել» ։ Այս խումբը, որ պահպանել է նաև քրիստոնեական որոշ սովորույթներ՝ պարեր, երգեր, մոտ 40 հազար է։

Երկրորդն արևմտյան խումբն է, այն ապրում է Թուրքիայում, լիովին մուսուլմանացած- թուրքացած, իրենք իրենց չեն համարում հայ։ Նրանք կորցրել են լեզուն, բայց պահպանել են հայկական մշակույթի շատ տարրեր, և այսօր նրանց շրջանում տոնվում է Վարդավառը, Աստվածածնի վերափոխման տոնը, մինչքրիստոեական որոշ տոներ: «Օրինակ անձրևի աղոթքը, երբ երաշտի ժամանակ հավաքվում են և բեմականացված միջոցառումներ են անում՝ երկնքից անձրև խնդրելով։ Այս տոնը կա նաև Սյունիքում, Հայաստանի այլ վայրերում»,- նշեց նա։

Երրորդ՝ հյուսիսային խումբն ընդգրկում է քրիստոնյա համշենահայերին, որ այսօր ապրում են Ռուսաստանում, Սոչիում, Բաթումում, խոսում են իրենց յուրահատուկ համշենի բարբառով, պահպանում են ազգային մշակույթը։

Հայաստանը համշենահայերին պետք է վերաինտեգրի հայությանը

Ըստ Մելքոնյանի՝ այս պահին Հայաստանը պետք է օգտագործի համշենահայերի՝ հայկական արմատներին վերադառնալու ցանկությունը, նրանց մեջ ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքը և վերաինտեգրի նրանց հայությանը։ «Դրա համար ոչ միայն պետք է գլոբալ քայլերի մասին մտածենք, այլև կարողանանք լավ հասկանալ, թե որոնք են այն հանգամանքները՝ թրի և անընդմեջ վախ ու սպառնալիքի մթնոլորտը, որոնցով պայմանավորված նրանք փոխել են իրենց կրոնը։ Եվ երբեք չմոռանանք, որ պատմական բազազան փորձություններից հետո այսօր նրանք փորձում են գտնել իրենց ինքնությունը»,- նշեց թուրքագետը։
Համշենահայերն, ինչպես պատմեց թուրքագետը, առաջացել են 8-րդ դարում, երբ Արագածոտնի և Կոտայքի գավառներից շուրջ 12 հազար հայեր Համամ Ամատունի իշխանի գլխավորությամբ, խուսափելով արաբական հալածանքներից, տեղափոխվել են և հաստատվել Սև ծովի հարավարևելյան ափին։

Հետագայում Համամ Ամատունին կառուցել է քաղաք՝ անվանելով այն Համամշեն, որի սղմամբ էլ հայերը կոչվել են համշենցիներ. այստեղ է այսօր Հեմշին գյուղաքաղաքը։ «Գիտական գրականության մեջ, ընդհանրապես, նրանց կոչում են պոնտահայեր»,- նշեց թուրքագետը։

Հայերն այստեղից տարածվել են, լայնացրել իրենց աշխարհագրական սփռվածությունը. հաստատել իրենց տարածքի կիսանկախ գոյությունը մինչև 15-րդ դար։ Իշխել են Ամատունի, Բագրատունի իշխանական տան ժառանգները, «իշխաններն ամեն դեպքում հայ ազնվականներ են եղել»։

15-րդ դարում, երբ թուրքերը գրավել են տարածքը, և հիմնել Օսմանյան կայսրությունը, սկսվել են տարածքում ապրող ոչ մուսուլմանների՝ հայերի, հույների, վրացիների և լազերի նկատմամբ կիրառել են բռնի իսլամացման քաղաքականություն։ 18-րդ դարի սկզբին նրանց մի մասը կրոնափոխ է եղել՝ մեծամասամբ, առերևույթ, բայց մի մասն էլ պահպանել է քիստոսնեությունը։ Քրիստոնեությունը պահած համշենահայերի մի մասն արտագաղթել է Աբխազիա, Աջարիա՝ խուսափելով կրոնական ճնշումներից։

Խորհրդային շրջանում սովետաթուրքական՝ Կարսի պայմանագրի համաձայն Բաթումի նահանգի մի շարք գյուղեր անցնել են խորհրդային միությանը, իսկ մյուսները մնացել են Թուրքիային. երկու կողմի գյուղերում էլ դեռ 18-րդ դարից ապրում էին մուսուլմանացած համշենահայեր։ Հետագայում, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ 1944թ, Ստալինի հրամանով այս մուսուլման համշենահայերը աքսորվում են Միջին Ասիա՝ Ղրղըզստան, Ղազախստան ի մի շարք վայրեր, քանի որ Ստալինը նրանց համարում էր պոտենցիալ լրտեսներ, իսկ Թուրքիայի վրա հարձակվելու հարցը ակտուալ էր։ Միջին Ասիայում համշենահայերը ստեղծել են բնակության վայրեր և շարունակել պահպանել իրենց սովորույթները և հետաքրքիր հայկական բարբառը։

Համշենահայերը ԽՍՀՄ-ի օրոք ցանկացել են վերահաստատվել Հայաստանում

Խորհրդային Միության փլուզման տարիներին համշենահայերի մի մասը ցանկություն է հայտնել վերադառնալ Հայաստան, վերինտեգրվել, սակայն ներգաղթի ծրագիրը խափանվել է. ուղղակի կոնկրետ քայլեր չեն արվել։ Ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Միջին Ասիայի՝ Կրասնադարի, Աբխազիայի հայ քրիստոնեական համայնքներում, նրանք ինտեգրվել չեն կարողացել. ջրբաժանը եղել է կրոնական։ «Սակայն մի մասն էլ ջերմ ընդունելություն է գտել դրսի որոշ համայնքներում, և ասեմ, ձեզ, նրանցից շատերը հետագայում քրիստոնեության են դարձել»,- նշեց թուրքագետը։

«Որպես քրիստոնյաներ, մենք պարտավոր ենք փորձել ճշմարիտ ուղուց շեղվածներին հասկանալ և ընդունել. գուցե դա է ճանապարհը, որ նրանք վերստին դառնան իրենց արմատներին, լիարժեք գտնեն իրենց ինքնությունը՝ դառնալով ՀՀ քաղաքացի, հայ քրիստոնյա»,- ասաց Ռուբեն Մելքոնյանը։