Հայ ժողովրդին պատմության բեմից կարող է հեռացնել միայն հայ ժողովուրդը. Գրիգոր Գուրզադյան

Ամիսներ առաջ հատուկ tert.am–ի ընթերցողների համար ներկայացրել էի հռչակավոր աստղաֆիզիկոս Գրիգոր Գուրզադյանի հետ մեր զրույցից մի քանի պատառիկ «Հայաստանը կհերիքի բոլորին, Հայաստանը սպառել հնարավոր չէ» խորագրի ներքո։ Մնացածը մասունքի պես պահում էի՝ մտածելով, որ այն շուտով փաստավավերագրական ֆիլմ կդառնա և կպատմի այն փառահեղ օրվա մասին, որ 2003-ի աշնանն անցկացրինք միասին։ Մեզ հետ էր նաև Սիլվա Կապուտիկյանը, ով ահագին օգնեց, որ մեր զրույցն ավելի տաք ստացվեր։ Բայց... վրա հասավ Գրիգոր Գուրզադյանի մահվան բոթը և սպասելու տեղ էլ չմնաց։ Ու ես որոշեցի մեր զրույցի երկրորդ մասն էլ հանձնել ձեզ։ Մեծ աստղաֆիզիկոսի, ծայրեծայր մշակույթով լցված այդ զարմանալի մարդու մասին ես մեկ բան կասեմ ընդամենը. Գիտե՞ք, կյանքում պարտադիր է տեսնել գեղեցիկ, մեծ ու հզոր երևույթներ՝ ասենք, արևագալը, մայրամուտը, արվեստի ցնցող գործեր, բայց հզոր էներգիայով ու գաղափարներով լցված մարդկանց հանդիպելն ավելի կարևոր է։ Միգուցե այդ պատճառով էլ լավ չէի հասկանում, թե ինչու են հովեկներին Գառնի ուղեկցելիս ցույց տալիս հեթանոս տաճարը և ոչ, ասենք, հին ու նոր քաղաքակրթությունների հողն ու ոգին իր մեջ ամբարած այս զարմանալի մարդուն, ով Գառնու իր հեռավոր մենաստանում՝ ինչպես տիեզերքի ուղեծրում, միայնակ թռչում էր՝ ցավալիորեն պտտվելով միմիայն իր առանցքի շուրջ։

 

–Պարոն Գուրզադյան, հիմա՝ այս պահին, ի՞նչ եք մտածում։

 

–Քիչ առաջ՝ մինչև ձեր գալը, երեխաների մասին էի մտածում։ Երկու օր առաջ շատ հուզվեցի, երբ այցելեցի մի դպրոց ու հանդիպեցի դպրոցական երեխաներին։ Հիշեցի, թե ինչպիսի դպրոցում, ինչպիսի դասարանում է իմ սերունդը մեծացել և ինչպիսի հրաշք են այսօրվա մեծ ու լուսավոր դասասենյակները։ Ինձ համար ամենամեծ հրաշքներից մեկը դպրոցն է, որովհետև այնտեղ սովորեցնում են մտածել, անկախ առարկայից՝ կապ չունի, մաթեմատիկա՞ է, թե՞ ֆիզկուլտուրա. Դա մտածելու ընթացք է։

 

–Ասվում է, որ մեծ ուսուցիչը հենց մտածել է սովորեցնում աշակերտին, բայց լավ մտածելը հենց լավ տխրելը չէ՞։

Սիլվա Կապուտիկյան –Չէ, կասկածելն է... Գրիգոր, այս աղջիկն ի՞նչ է ուզում քեզնից, տես՝ որտեղից սկսեց և ուր է ուզում հասնել։

 

–Սիլվա ջան, դու ճիշտ էիր ասում, որ պիտի հանդիպումներ ունենամ դպրոցներում։ Այնքան հուզիչ հանդիպում էր անցյալ օրը։ Դպրոցականները որքան պատրաստ են ամենը լսելու և ընկալելու համար։ Ուղղակի հոգիս փառավորվեց։

 

Սիլվա Կապուտիկյան – Գրիգոր, աղջիկը հարց էր տվել մտածել սովորեցնելու մասին, մտածելը սովորովի՞ բան է։

 

–Մտածել սովորեցնելն ամենամեծ շնորհքն է, ամենամեծ ու իսկական արժեքը։ Հույներն ամբողջ աշխարհին սովորեցրին մտածել։ Ես այդպես էլ ասացի այդ դպրոցականներին՝ մտածենք մտածելու մասին։ Ես, օրինակ, փայլուն ուսուցիչներ եմ ունեցել։ Նրանք Վարագա և Ներսիսյան դպրոցի սաներ էին։ Մինչև հիմա ականջիս են նրանց ձայները։ Եթե մենք հզոր դպրոց ունենանք, մնացածն ինքնըստինքյան կունենանք։

 

Սիլվա Կապուտիկյան – Ճանապարհին սրան ասում եմ՝ «Կանգնի տաճարի դեմքին մի հատ նայենք», սա ինձ գիտե՞ս ինչ պատասխանեց։ Ասում է՝ «Ինչո՞ւ, Դուք հովե՞կ եք, որ կանգնեք տաճարին նայեք...»...

 

–Բա ի՞նչ անեմ, տիկին Կապուտիկյան, ինձ, օրինակ, Գրիգոր Գուրզադյանն ավելի հետաքրքիր է, քան այդ տաճարը, մանավանդ, որ այնպես են վերականգնել, որ, կարծես, նոր էլիտար շինություն լինի։ Էլ չեմ խոսում էն խեղճ Շամիրամի եվրանորոգված բաղնիքի մասին, որի մոդեռն սալահատակներն ուղղակի ծիծաղելի են։ Համաձայն չե՞ք, պարոն Գուրզադյան։

 

–Մենք կորցրինք Գառնու տաճարը, որովհետև որոշեցինք այն վերականգնել ու չկարողացանք։ 1679 թ. երկրաշարժի ժամանակ այն հողի տակն էր անցել, և միայն Նիկողայոս Մառը ենթադրեց, որ այստեղ պետք է պեղումներ անել ու մաքրել տաճարի ողջ համալիրը հողային ծանր շերտից։ Նա հատիկ–հատիկ փրկեց տաճարի բոլոր մասունքներն ու մեզ հասցրեց այդ արևահամ բեկորները։ Իսկ մենք դրանից ոչինչ չթողեցինք։ Խելքներիս փչեց ամբողջությամբ վերակառուցել տաճարը, ու հրապարակ ներխուժեցին վերամբարձները, քարտաշ մեքենաները, տաշեցին սյուները։ Ուղղակի միայն պրոֆիլը պահպանելով՝ որոշեցինք վերաշինել տաճարը։ Իսկ հիմա՝ տեսեք խնդրեմ այդ տաշող մեքենաների հղկված ու ողորկ մակերեսները՝ սառը և անկյանք։ Ես հիմա ուղղակի չեմ տեսնում այդ տաճարը. Այն կարած–կարկատած մի բան է՝ չունի տեսիլք, ուղղակի երկրային մի բան է։ Մենք անդառնալիորեն կորցրինք Գառնու տաճարը։ Բայց չէ՞ որ ռեստավրացիայի խնդիրներին պետք է ավելի գրագետ մոտենալ, առանձնակի սիրով ու խնամքով։

 

-Մարդը կամ պետությունը, կարծես, տեղ–տեղ շնորհքով, տեղ–տեղ գրագետ ու խելոք չի լինում. Եթե գրագետ ու շնորհքով է, ապա ամենուր այդպիսին է. Հիմա եթե բոլոր ոլորտներում էլ ապաշնորհությունն ակնհայտ է, ուղղակի անհնարին է պատկերացնել, որ այդ թաթը սրբազան, անառիկ տարածքներ կթողնի։ Ուղղակի չեմ հասկանում, տպավորություն է, որ գլորվում ենք քաղաքակրթության աստիճաններից։

 

–Աֆրիկայից ժամանած մի առագաստանավ խարիսխ ձգեց Ֆլորիդայում, և նրա տախտակամածին ընդամենը մի քանի սերմեր էին թափված։ Եվ ի՞նչ եղավ հետո... Այդ սերմերն ընկան Ֆլորիդայի պարարտ հողի վրա, և ֆլորիդան կորավ մոլախոտերի մեջ։ Հարյուրավոր տարիներ մարդիկ այդպես էլ չկարողացան ազատվել այդ ծածկույթից, ու այսօր Ֆլորիդան կորած է ընդմիշտ։ Այսօր կոռուպցիայի, կաշառակերության հատիկը վայրենի աճ է տալիս և կարող է մեր պետականությունն էլ սրբել, փոշիացնել։ Իմիջիայլոց, կաշառք բառը հայերեն էլ չէ, աքքադերեն է. Երևույթն, ուրեմն, չի եղել, ներմուծված է ինչպես բառն, այդպես էլ՝ երևույթը։ Իսկ այսօր երկիրը վերից վար թաղված է դրա մեջ և սպառնում է դառնալ մեր նկարագիրն ու էությունը։ Ես չեմ հավատում, որ այս կաշառակերության մեջ խեղդվող երկիրը կարող է ստեղծել արժեքներ։ Ժողովուրդը խարդախության մեջ չի կարող բարիք ստեղծել։ Պատմության բեմից ոչ ոք չի կարող հեռացնել հայ ժողովրդին։ Դա կարող է անել միայն հայ ժողովուրդը՝ դավաճանությամբ, ցաքուցրիվ լինելով, իր երկիրը դատարկելով։ Տեսեք, այսօր դրսում ավելի շատ հայ կա, քան ներսում։ Սա աղետ է։

 

–Շատ պաշտոնյաներ ասում են, թե պետք չէ ավելորդ դրամատիզմ հաղորդել այս արտագաղթին, ասում են՝ ժողովուրդ ենք, հոսում ենք այսուայնկողմ, կրթվում, դաստիարակվում, ավելի աչքաբաց դառնում, հետո այդ ամենը տուն ենք բերելու, մեկ է։

 

–Ես երկիրը լքողներին համարում եմ ամենադժբախտ մարդիկ։ Միշտ մտածում եմ՝ ինչպե՞ս կարեկցել նրանց՝ այդ դժբախտ մարդկանց։ Եթե դու չունես երկրի կարիքը, երկիրն էլ՝ քո, ուրեմն, դու վերջնականապես կորած մարդ ես։ Հեռանալու մեջ ոչ մի փրկություն չկա։ Օտարությունն արագ է փոշիացնում հայ մարդուն։ Հայ մարդն այնպիսի մի գենային կազմվածք ունի, որ չի կարողանում պաշտպանություն գտնել դրսում, չի կարողանում լիաթոք ուրախանալ, երջանկանալ։ Հայը հրեա չէ, որ առանց պետականության 2000 տարի թափառի, դիմանա, ապա գա ու կրկին պետականությունը կառուցի։

 

Սիլվա Կապուտիկյան – Սփյուռքի երկրորդ, երրորդ սերունդն արդեն լեզու չունի, ուծանում է, մեր իշխանավորներն իզուր են իրենց այդպիսի բաներով օրորում, թե գնացողը ետ է գալու, չկա այդպիսի բան։

 

– Գաղտնիքը նախ և առաջ լեզվի մեջ է։ Լեզու կորցնել՝ կնշանակի կորցնել հայրենիք։ Եվ իզուր են նրանք կարծում, թե իրենց թողած երկիրն անընդհատ զգալու է իրենց կարիքը։ Նրանք, իրենց գնալով, բաց են թողում երկիրը, և երկիրը կորցնում է նրանց հետ էներգետիկ հաղորդակցությունը։ Լավ ու վատ հայրենիքներ չեն լինում։ Հայրենիքը մեկն է, և պետք է կարողանալ կառչել նրանից ու ապրել։ Միայն այդպես կարող ես շենացնել քո երկիրը։

 

–Պարոն Գուրզադյան, Դուք, կարծես, միայն այս վերջին շրջանում շրջագայեցիք աշխարհով մեկ։ Ի՞նչ փոխվեց Ձեր կյանքում, Ձեր էության մեջ, երբ տեսաք Ամերիկան, Եգիպտոսը, Հռոմը, Ֆլորենցիան...

 

–Ես ամենուր զբաղված էի նկարելով։ Ամենուր, որտեղ թեկուզ և մեկ օրով եղել եմ, տասնյակ նկարներ եմ նկարել. Թեկուզ՝ անգույն, մատիտով, գրիչով։ Միայն Ամերիկայում բան չգտա նկարելու և Հայաստան էի նկարում։ Նկարչությունը մեկուսանալ, փակվել է սիրում։ Իսկ ես կարող եմ հիմա ժամերով, օրերով նկարել։ Նկարելիս ես հեռանում եմ։ Նկարելիս միայն մտածում եմ նրա մասին, ինչ նկարում եմ։ Միևնույն ժամանակ ես շատ արագ եմ նկարում, որովհետև օրեր շարունակ մտքումս է այդ նկարը։ Ես նկարին մոտենում եմ այն ավարտելու համար. Դա ակնթարթի պես է։ Ճարտարապետությունը, նկարչությունը, նաև՝ այս էսսեները, որ գրում եմ, տարբեր աշխարհներ են։ Մի անգամ ինձ Վահագն Դավթյանն ասաց, թե՝ «Դու պիտի գրես»։ Հետո Վարդգես Պետրոսյանը պնդեց։ Եվ հիմա տեսնո՞ւմ եք՝ արդեն էսսեների ժողովածուներ ունեմ։ Ահա, Սիլվան, նա էլ էր միշտ պնդում, որ ես պիտի գրեմ։ Եվ եթե անճոռնի է ստացվում՝ ահա, նրանք են մեղավոր։

 

Սիլվա Կապուտիկյան – Նա համեստություն է անում, իհարկե։ Գուրզադյանի էսսեները բավականաչափ հաջող են, նա հազվագյուտ լեզու ունի. գիտես, չէ՞, որ լրագրողների հետ էլ շատ շփվել չի սիրում, քեզ երջանիկ համարի։

 

–Երջանիկը մեղմ եք ասում, տիկին Կապուտիկյան, այսօր հրաշք օր է, վայելում եմ երկուսիդ ներկայությունը միաժամանակ։ Պարոն Գուրզադյան, մի հարց էլ տամ Ձեզ, Դուք հիմնավորել եք էլեկտրաէներգիայի ստացման ապագայի մոդելը ջերմամիջուկային սինթեզի եղանակով՝ պնդելով, որ ջերմամիջուկային էլեկտրակայաններն ամբողջությամբ կփոխեն մոլորակի դեմքը։ Ըստ Ձեզ, սա հեռավո՞ր, թե՞ մոտ ապագայի լուծելիք խնդիր է։

 

–Իհարկե, շատ մոտ ապագայի։ Տիեզերքը հենց ջրածին է, աստղերը հենց ջրածին են, նրանց մարմնի 90 տոկոսը հենց ջրածին է։ Ես Ձեզ մի տվյալ ասեմ ընդամենը՝ Ամերիկան կոսմոսից տարեկան ստանում է 100 մլրդ դոլար շահույթ. Ապագան կոսմոսինն է։ Պետությունը պետություն է միայն գիտությամբ։ Այսօր Հայաստանում ես ակնհայտ արհամարհանք եմ տեսնում գիտության նկատմամբ։ Հայաստանում գիտությունն արդեն չունի արժանապատվություն, չունի բարոյական պաշտպանություն։ Նրանք, ովքեր այսօր իշխում են, ուղղակի չեք պատկերացնի, թե որքան են կարեկցանքի արժանի, որովհետև չեն հասկանում, որ 21-րդ դարում առանց գիտության ուղղակի անհնարին է առաջ շարժվել։

 

–Ձեզ, կարծեմ, ժամանակ առ ժամանակ այցելում են մեր առանձին իշխանավորները, այս հարցերի մասին չե՞ք խոսում նրանց հետ։

 

–Բավական անհարմար կլինի, որ ես նրանց հետ խոսեմ, օրինակ, գիտության կարևորության մասին։ Ի՞նչ է, նրանք չե՞ն հասկանում, որ առանց գիտության որևէ երկիր դատապարտված է. Չկա գիտություն, ուրեմն, չկա այդ երկիրը։ Եթե չկա գիտության կարևորության պետական ըմբռնումը, ուրեմն, էլ ինչո՞վ է զբաղված այդ պետությունը։ Երկու կարևոր հիմնասյուներ կան՝ գիտություն և կրթություն՝ ահա մեր էությունն ու ուժեղ պետություն դառնալու միակ երաշխիքը։ Ես միշտ էլ այն կարծիքին եմ եղել, որ մենք ավելի հաճախ հանճարեղ գիտնական կամ արվեստագետ ենք դառնում, քան՝ հանճարեղ պետական գործիք։ Չնայած՝ ի՞նչ կարող ես անել, այդպես է՝ Սոկրատները շատ էին, բայց Ալեքսանդր Մակեդոնացին մեկն էր։ Բայց մենք խնայել չունենք։ Հարյուրամյակ անց մեզ տաղանդավոր պետական գործիչ է բաժին հասնում, բայց մենք կրակում ենք նրա վրա խորհրդարանում ու սպանում նրան։ Վազգեն Սարգսյանն էլ է այստեղ եղել, խոսել ենք, բայց ի՞նչ եղավ...

 

–Արդյո՞ք սա նստած չէ մեր գենետիկ կոդերի մեջ. Չէ՞ որ անգամ գեղարվեստական անհարկի զեղումներով համեմված մեր պատմագրությունը մեզ հուշում է, որ հազար անգամ մտել ենք այս նույն գետը. Չնայած՝ այսօր արդեն ժառանգականությունը ղեկավարվում է գիտության կողմից, այսօր արդեն բակտերիան ու խմորասունկը մարդուց ակտիվ են հորմոն արտադրում, մարդուն կլոնավորում են...

 

– Գիտե՞ք, Քրիքը և Ուոթսոնը հեղաշրջեցին կյանքը։ Նրանք նոր կյանք հայտնագործեցին։ Նրանք գտան ժառանգական շղթան կարգավորող երևույթը՝ գենը։ Դրանից հետո եկավ հայտնագործությունների մի ամբողջ շարք և բոլորն էլ պատվեցին Նոբելյան մրցանակներով։ Գիտությունը բացահայտեց գենի կառուցվածքը, հատկությունները, ներքին ծրագիրը։ Ամենաապշելուն ու նաև սարսափելին այն էր, որ գիտությունը կարողացավ գենը ձևափոխել, ստեղծել նոր գեն՝ բոլորովին այլ կազմվածքով և ներքին կառուցվածքով։ Այսինքն՝ ստեղծել կյանքի նոր տեսակ։ Դա, իսկապես, ապշելու ու խելագարվելու բան է։ Իզուր չէ, որ նրա ստեղծողներից մեկը՝ հնդիկ Կորանը, խենթացավ։ Երբ ձեր աշխարհի մարդիկ վազում էին նրա ետևից, որովհետև ազդարարված էր, որ նրան շնորհվել է Նոբելյան մրցանակ, լրագրողներից ոչ ոք չկարողացավ նրա հետ հարցազրույց անել. Նրան գտան միայն լուսադեմին՝ ծովափին, շաղված հայացքով մի քարի նստած։ Կորանը կորցրել էր բանական միտքը, ընկալելու և հասկանալու ունակությունները։

 

Սիլվա, այն բանաստեղծությունդ ասա՝

 

Ասում են ճերմակ լուսինն էլ մի օր
Աղջիկ էր ջահել - վարսքով ոսկևոր
Աղջիկ էր ջահել ու սիրով անհուն
Սիրում էր հուրհեր Արև պատանուն
Բայց դե Արևի սիրտը բարձրագահ...

 

Սիլվա Կապուտիկյան – Ինչ էլ հիշեցի՞ր... Հա, դա մի հեռավոր և մոլորված բանաստեղծություն է։ Բայց դու ինձ տարիներ անց ասացիր, որ արևը միջին աստղերից էլ ցածր սովորական աստղ է, թե չէ՝ այլ կերպ կգրեի ամբողջը։

 

–Այո, արեգակը մի սովորական աստղ է. Այնքան ցածր, որ նրա անունը Դեղին թզուկ է։ Բայց այդ թզուկն իր շուրջը կարողանում է պտտեցնել ինը մոլորակ։ Իրականում, տիեզերքն զբաղեցնում են միայն աստղերը։ Նույն մոլորակները կամ պինդ մարմինները չեն կազմում նույնիսկ մեկ միլիոներորդ մասը տիեզերքի զանգվածի։ Դուք պատկերացնո՞ւմ եք՝ Մարսի նկարներում մենք տեսնում ենք քարացած գետեր։ Ըստ էության, ջրի պատկերը կա, բայց ջուրը՝ չկա։ Ուրեմն, այն դեռ փնտրել է պետք հրաբուխների մեծ ու փոքր խառնարանների մեջ, լավայով լցված հսկայական ձորերում ու նրա ճեղքերում։ Իսկ լրագրողը թող մեկընդմիշտ հիշի՝ կյանքը տիեզերքինն է։ Բայց սա էլ հիշիր, որ արվեստն անգամ գիտությունից կարևոր է։

 

– Պարոն Գուրզադյան, մենք, իհարկե, վախենում ենք խոստովանել, բայց իմ կարծիքով՝ մեր հասարակությունը բնավ էլ արվեստասեր չէ, բնավ էլ կարդացող չէ։ Տեսեք՝ ամբողջ քաղաքում մեկուկես գրախանութ էլ չունենք, արվեստի գործերի կարգին սիրող ու գնահատողներ չունենք։ Չգիտեմ, միգուցե կոպի՞տ եմ ասում, բայց ես սա եմ տեսնում այսօր։

 

–Ասվածը ճշմարիտ է, այո։ Ես կարծում եմ, որ հայ մարդու մոտ այդպես էլ ներքին ծրագիր ու պահանջ չդարձավ արվեստը։ Դա շատ տխուր է։ Շատ հետաքրքիր ու մեծ ցուցահանդեսներ են լինում, ես գնում եմ ու տեսնում, որ հատուկենտ մարդիկ են եկել։ Բայց հետաքրքիր գործեր են կախված, բեմի վրա հետաքրքիր նյութ կա։ Իսկ մարդիկ բոլորովին այլ տեղերում են խմբվում, չեն գնահատում էականը։ Այս վերջին տարիներին հատկապես չարչիական հոգեբանությունն է իշխում։

 

Վտանգավորն այն է, որ մեր երիտասարդներն էլ սիրում են շատ ընդօրինակել, կապկել։ Օրինակ, ի՞նչ պիտի կապկես, ասենք, ամերիկյան հասարակությունից, որն ապրում է այդ թեթև կյանքով։ Մենք պետք է ունենանք ազգային կերպար, հարազատ մնանք մեր ներքին կառուցվածքին։ Հակառակ դեպքում, մենք չենք լինի մենք, կապրենք ուրիշի կյանքը և կլինենք ոչ թե հայ, այլ հենց այն ուրիշը։

 

Հանդիպումը տեղի է ունեցել 2003 թվականին

ՎԱՐԴ Սիմոնյան